Á slóðum Jóns Sigurðssonar

Ritið Á slóðum Jóns Sigurðssonar eftir Lúðvík Kristjánsson verður að teljast eitt af þeim höfuðverkum sem samin hafa verið um ævi og störf sjálfstæðishetju Íslendinga, Jóns Sigurðssonar, forseta. Bókin skiptist í þrjá meginkafla eða bókarhluta og undir þeim eru fjölmargir undirkaflar. Segja má að bókin sé í raun þrjár aðskildar, en þó eðli málsins samkvæmt nátengdar, frásagnir. Um það segir höfundurinn: „Þetta rit, sem ég hef kosið að nefna „Á slóðum Jóns Sigurðssonar“, er ekki samfelld saga, heldur þættir með auðsæjum tengslum.“

Fyrsti kaflinn fjallar um þjónustu Jóns við Íslendinga og íslenzka hagsmuni, þá yfirleitt meira eða minna launalaust. Kaflinn fjallar í fyrstu einkum um störf Jóns fyrir Bókmenntafélagið, í annan stað um skrif hans og uppfræðslustörf, þá einkum með útgáfu Nýrra félagsrita, og að lokum um fyrirgreiðsluþjónustu Jóns þar sem hann stóð í alls kyns reddingum í Kaupmannahöfn fyrir fólk heima á Íslandi.

Í öðrum kaflanum er fjallað um það hvernig efnahagur Jóns var upp og ofan og hvernig honum gekk að afla sér tekna þrátt fyrir að hann sjálfur liti svo á að hentugast væri fyrir hann að binda ekki hendur sínar of við föst embætti eða störf. Niðurstaða kaflans er sú að þegar tvísýnast hafi verið um tekjuöflun Jóns hafi það verið Danir sem hafi rétt honum hjálparhönd, en Íslendingar hafi að sama skapi brugðizt honum þegar honum reið mest á.

Þriðji kaflinn segir svo frá samskiptum Jóns við Englendinginn George Powell sem fékk Jóni mikið fé fyrir að rita sögu Íslands sem aldrei varð þó af. Þessi síðasti hluti bókarinnar er einna lengstur af þessum þremur þrátt fyrir að minnstar heimildir séu um þau mál en viðfangsefni fyrri kaflanna. Um það segir Lúðvík í eftirmála bókarinnar:

Oft getur það orðið áhorfsmál hverju á að sleppa, þegar heimildir eru svo fyrirferðarmiklar, að þess reynist ekki kostur að nýta þær allar. Nefni ég í þessu sambandi þáttinn „Mörg var bón landans“. Þar er af svo mörgu að taka, að þessi þáttur gat ekki rúmað nema brot af því efni. En ég hygg, að þótt ég hefði valið einhver önnur dæmi, þá hefði þverskurðurinn orðið svipaður og niðurstaðan sú sama. – Nokkru öðru máli gegnir um viðskipti Jóns Sigurðssonar og George Powells. Þar eru heimildir alltakmarkaðar, og að mínu viti gat ekki annað komið til mála en nýta allt úr þeim, er með einhverjum hætti mátti skýra þau viðskipti og gildi þeirra fyrir Jón. En þá varð heldur ekki af sér keypt, að úr yrði alllangt mál.

Um ritun bókarinnar
Bókin er að langmestu leyti byggð upp með þeim hætti að Lúðvík notar bréfaskriftir Jóns og samtíðarmenn hans til að byggja upp eins konar samtal á milli þeirra sem hann tjáir sig sjálfur mismikið um inn á milli. Um það segir hann í upphafi bókarinnar:

Ég hef kosið þann hátt í þessu riti að láta Jón Sigurðsson og samtíðarmenn hans ræðast við, að svo miklu leyti, sem því verður við komið, látið þá ótruflaða af minni hálfu beita sínu tungutaki og koma til dyra í sínum klæðnaði, alveg án tillits til þess, hversu skrautlegur hann er.

Lúðvíki er greinilega talsvert umhugað, bæði í inngangi bókarinnar (fyrsta undirkaflanum) og í eftirmála hennar, að fjalla um hlutleysisskyldu fræðimannsins og meðferð hans á heimildum almennt. Fer mestur hluti þessara beggja bókarhluta í vangaveltur um þá hluti. Þannig segir hann t.a.m. í inngangskaflanum:

Mat sagnfræðingsins á því, hverju á að kasta og hvað á að nýta, getur verið ærið frábrugðið og sama heimildargagn orðið að forskrift að fleiri en einni niðurstöðu í sögulegri túlkun þeirra. Þess vegna er það einstætt, að sá kostur hlýtur jafnan að verða beztur, ef hann er unnt að nýta, að láta heimildirnar sjálfar tala. Engan veginn girðir það fyrir, að sagnritari geti dregið af þeim sínar ályktanir og birt þær í riti sínu, en með þessari aðferð veitir hann öllum, sem verk hans lesa, færi á að mynda sér sína skoðun grundvallaða á málsskjölum heimildanna.

Hliðstæða umfjöllun er að finna í eftirmálanum:

Engan veginn lá beint við, hvernig hagnýta skyldi þessi aðdráttarföng. Ofan á varð að takmarka not þeirra að sinni við þau viðfangsefni, sem birta ókunn sannindi eða leiðrétta það, sem áður kynni að vera missagt.

Það virðist því helzt sem Lúðvík líti svo á að það sé ekki hlutverk sagnfræðingsins að leggja mikla dóma á þær heimildir sem fyrir liggi heldur fyrst og fremst að koma þeim á framfæri við almenning sem síðan sé að mestu eftirlátið að mynda sér skoðun á umfjöllunarefninu.

Afstaða höfundar til viðfangsefnisins
Ljóst verður að telja að afstaða Lúðvíks til Jóns Sigurðssonar sé afar jákvæð þó hann reyni með mjög áberandi hætti að fjalla um málið á fræðilegan hátt og láta ekki tilfinningar eða annað slíkt birgja sér sýn. Þannig segir hann t.a.m.:

Nú er það alkunna, að menn fá svo góðan þokka á einu eða öðru, mönnum og málum, ýmist af persónulegum kynnum eða afspurn, að þeir fá glýju í augun, villast úr götu, missa af stefnumiðum og vilja jafnvel ekki við villuna kannast, þótt þeim sé á hana bent.

Það er því nokkuð ljóst að Lúðvík leggur sig fram við það að skyggnast framhjá þjóðhetjunni Jóni Sigurðssyni og reyna að fjalla eingöngu um hann út frá þeim heimildunm sem fyrir liggja. Hvernig honum tekst til er annað mál. Að mínu mati tekst honum það þó að mörgu leyti vel, ekki sízt með það í huga að bókin er rituð aðeins um 15 árum eftir stofnun lýðveldisins. Hins vegar fer ekki á milli mála, eins og fram kemur hér á undan, að afstaða Lúðvíks til Jóns er afar jákvæð og leggur hann t.a.m. mikla áherzlu á það að þó Jón hafi ekki verið gallalaus maður frekar en aðrir þá hafi kostir hans verið svo miklir að gallarnir hafi algerlega horfið í skuggann af þeim. Þannig segir hann um Jón:

Jón Sigurðsson forgyllti ekki menn, hann var of mikill sagnfræðingur og vísindamaður til þess að láta berast út á þann ís, þótt stundum kynni það að hafa gagnað honum sem stjórnmálamanni. Þess sér og bein deili, að það átti ekki við lund hans, að hann væri forgylltur eða gerður að goðveru. Hann hafði hins vegar ekki á móti því, að hann væri vegsamaður né heldur að honum væri sýnd virðingarmerki svo fremi, að fyrir því lægi sönn og eðlileg ástæða. Jón var ekki breyzkleika- né brestalaus fremur en aðrir dauðlegir menn. Fjarri öllu lagi er að draga fjöður yfir það og hann vafalaust aldrei til þess ætlazt. En í sinni gerð var hann stór, yfirburðir hans svo miklir, maðurinn svo einstakur, að þess, sem miður fór, gætir ekki í þeim samanburði. Ég er ekki að víkja að þessu í því skyni að gefa mönnum undir fótinn með það, að í þessu riti sé leitazt við að sýna snögga bletti á Jóni, heldur eingöngu til ábendingar um, að ég hef ekki fellt þá undan, ef þeir hafa með einhverjum hætti birzt í því efni, sem hér er fjallað um.

Kostir og gallar bókarinnar
Á heildina litið er bókin að ýmsu leyti ágætis rit aflestrar þó hún sé á köflum frekar tyrfin aflestrar. Oft er Lúðvík frekar langorður um hluti sem manni findist að hægt væri að afgreiða á mun styttri og hnitmiðaðri hátt. Samræðustíllinn, sem Lúðvík byggir bókina einkum á, verður að teljast bæði galli og kostur. Kostur að því leyti að þessi stíll færir lesandann nær viðfangsefninu þar sem um frumheimildir er að ræða. Gallinn er hins vegar sá að fyrir vikið verður textinn þyngri og ólíklegra en ella að hann höfði til almennra lesenda.

Það er ótvíræður kostur við bókina að í henni eru tilvísanir settar í neðanmálsgreinar þannig að aðgengilegt er fyrir lesandann að kynna sér þær hafi hann hug á því. Lúðvík rökstyður ennfremur mál sitt vel með tilvísunum í heimildir, einkum bréfaskriftir Jóns og samtíðarmanna hans. Í bókinni er síðan nokkuð af myndum tengdum viðfangsefninu sem verður óneitanlega að teljast kostur.

Gallar bókarinnar eru sem fyrr segir að Lúðvík á það til að verða langorður á köflum og fyrir vikið getur textinn orðið frekar tyrfinn. Hann á það ennfremur til að vera með langar beinar tilvitnanir sem ósjaldan eru allt að því heil blaðsíða eða jafnvel meira. Á heildina litið tel ég þó bókina áhugavert og mikilvægt innlegg í fræðilegar vangaveltur um ævi og störf Jóns Sigurðssonar. Hins vegar er jafnljóst að mínu mati að bókin er ekki til þess fallin að almenningur taki sér hana í hönd og lesi sér til afþreyingar heldur er hér fyrst og fremst um fræðirit að ræða.



Heimildaskrá:
Lúðvík Kristjánsson: Á slóðum Jóns Sigurðssonar. Hafnarfjörður. 1961...
>> Lesa

Hundshræ og bækur um dautt fólk: Umskipti Davids Lurie í Vansæmd Coetzees

Í Vansæmd (1999) eftir J. M. Coetzee er sögð saga Davids Lurie, háskólaprófessors sem fæst við kennslu en leggur mestan metnað sinn í ritun fræðibóka um rómantísk skáld og rithöfunda. David er hámenntaður í evrópskri menningu og sækir flestar viðmiðanir sínar í sígildar bókmenntir. Hann er maður tungumáls og rökhugsunar, er fluglæs á ítölsku, frönsku og þýsku, og getur fært sannfærandi rök fyrir flestum skoðunum sínum. Í Vansæmd er lýst atburðum sem fá David Lurie til þess að endurskoða hugsunarhætti sína og mat á veruleikanum. Í stuttu máli sagt er Vansæmd sagan um það hvernig David Lurie byrjar að vantreysta eigin dómgreind, menntun og rökhugsun, en umfram allt tungumáli.

Rödd sögumannsins í Vansæmd dregur hvarvetna dám af menntun Luries og allmargar lýsingar bókarinnar eru sóttar óbeint í hugarheim hans. Oft eru fyrirbæri nefnd á fleiri en einu tungumáli, eins og til þess að ganga úr skugga um að merkingin komist til skila en þó ekki síður til að endurspegla djúptæka menntun aðalpersónunnar. Oft eru notaðar viðlíkingar úr klassískri goðafræði, eða spunnar inn vísanir í rómantísk skáld; Goethe, Byron, Flaubert. Snemma í bókinni er lýst þeirri skoðun Luries að tungumál eigi rætur sínar í söng: „…að hans mati er uppruna máls að leita í söng, og uppruna söngs í þörfinni fyrir að fylla hina ofvöxnu og tómlegu mannssál af hljóðum.“ (7) Þessi skoðun rímar vel við atriðið í þriðja kafla þar sem Lurie beitir fagurgala orða sinna og lærdómstali í kennslustundinni í þeirri von að heilla Melanie, eins og fugl sem syngur til að heilla hitt kynið.

En tungumálið er líka aðferð fólks (og þá ekki síst karlmanna) við að ná til síðari kynslóða. David Lurie er með óperu um Byron í bígerð vegna þess að hann „langar til að skilja eitthvað eftir sig.“ (61) Þegar Lurie lýsir verkinu sem afkomanda sínum skín í gegn sú óorðaða skoðun hans að slíkir afkomendur standi honum nær heldur en raunveruleg dóttir hans. Í þessari afstöðu er rökvilla hans fólgin, að mati söguhöfundar. David Lurie treystir um of á tungumál og menningarafurðir. Hann á í erfiðleikum með að horfast í augu við lífið eins og það er í raun og veru. Hann tekur rökhugsun fram yfir tilfinningar og stendur berskjaldaður þegar aðstæður snúast honum í óhag. Samskipti hans við annað fólk eru í ólestri og orðin ein duga skammt til að fást við erfiðleika og mótlæti.

Strax í 6. kafla kemur þessi staðreynd í ljós. Þegar Lurie fer í yfirheyrslu hjá rannsóknarnefndinni reynist ekki nóg fyrir hann að játa sekt sína. Iðrun hans er dregin í efa þar eð hún er „einungis“ sett fram í orðum. Lurie setur þetta í beint samhengi við tíðarandann: „Þau vildu hneyksli: harmagrát, iðrun, helst tár. Sjónvarpsþátt, satt að segja. Ég vildi ekki gera þeim það til geðs.“ (64–5) Vanmáttur tungumálsins er dreginn enn skýrar fram í ellefta kafla, þegar árásin á sér stað. Tungumálakunnátta Luries kemur að engu gagni við slíkar aðstæður. Hann getur aðeins brugðist við með „formlausum öskrum sem byggja ekki á neinum orðum, aðeins ótta.“ (94) Tilburðir hans við að hugga dóttur sína eftir nauðgunina skila engum árangri. Hann er of fastur í tungumálinu til þess að ná til hennar.

Þegar fram í sækir færast efasemdirnar um gildi tungumálsins yfir á gjörvalla siðmenninguna. David Lurie verður æ fráhverfari vissum sviðum siðmenningar og þeim höftum sem hún setur á náttúruna. Sagan um hundinn sem var barinn fyrir að eltast við tíkur er skýrt dæmi um þetta: Lurie samsamar sjálfan sig hundinum. Viðhorf hans til dýra í sögunni er táknrænt fyrir þá breytingu sem á honum verður. Þegar hann sér lömbin hans Petrusar sem bíða slátrunar fyllist hann óhug og getur ekki hugsað sér að mæta í veisluna þar sem kjötið af þeim verður á boðstólnum. Hann stendur þá enn of föstum fótum í borgaralegri blindni gagnvart lögmálum náttúrunnar – hann getur vel hugsað sér að borða kjöt sem hann kaupir í búð en tilhugsunin um líf fórnardýranna og slátrunina sjálfa er honum of þungbær. Eftir að hann byrjar að vinna hjá Bev Shaw byrjar hin stranga rökhugsun að þoka smám saman. Hann fer að leyfa hundunum að sleikja á sér hendurnar áður en þeir eru aflífaðir, en ekki vegna þess að það virðist skynsamlegt. Samkennd hans með hundunum ræður þar mestu. Að nokkrum tíma liðnum fær hann lífsfyllingu sína með því að eyða hundshræjum. Maðurinn sem athafnaði sig áður í fílabeinsturni fræða sinna og skeytti lítið um aðra en sjálfa sig vinnur nú verkin sem eru of ómerkileg til þess að nokkrum öðrum detti í hug að vinna þau.

Þannig lýkur sögunni Vansæmd. David Lurie á sér þá ósk heitasta að geta orðið einfaldari en hann er. Hann er hættur að skrifa „bækur um dautt fólk“ (156) og er m.a.s. orðinn áhugalaus um Byron–óperuna sína. Friðþæging syndarans er fólgin í athvarfi náttúru, málleysis og tilfinninga. „Hinni ofvöxnu og tómlegu mannssál“ er hollara að vera fyllt af annars konar hljóðum en rökréttum orðum og tali.
..
>> Lesa

Barthes: Camera Lucida

Ljósmyndun er umdeilt listform, og vilja sumir ekki einu sinni kalla hana listform. Hvað skilur að fjölskyldumyndirnar og glamúrmyndir í tímaritum? Ef til vill aðeins tækniatriði. Mörkin þar sem ljósmynd verður listræn eru óljós í besta falli. Hér eru þó ýmsir færir ljósmyndarar að verki og lifir ljósmyndun á Íslandi góðu lífi, eins og sést meðal annars á vefsíðunni ljosmyndakeppni.is sem opnaði síðastliðinn desember. Auk þess er yfirleitt einhver ljósmyndabók í flokki "jólabókanna", þetta árið Íslendingar eftir Sigurgeir Sigurjónsson og Unni Jökulsdóttur sem var tilnefnd til íslensku bókmenntaverðlaunanna.

Þó vill svo til að flestar þessar bækur eru annaðhvort samansafn af ljósmyndum, eða einskonar "manúall" sem inniheldur tæknilegar upplýsingar frekar en raunverulega gagnrýni. Það kitlaði því hugann að komast að því að fræðimaðurinn Roland Barthes hefði skrifað um þetta efni í bók sinni Camera Lucida, enda gaf það mér tækifæri til að sameina tvö mín helstu áhugamál. Ritið stóð svo sannarlega undir væntinum, því ljósmyndun var þar greind á bókmenntafræðilegum forsendum.

Barthes tekur ekki að sér að fjalla um tæknileg atriði, eða gagnrýna einstakar ljósmyndir útfrá viðteknum reglum, heldur fjallar hann frekar um ljósmyndun sem fyrirbæri, hvaða gildi hefur ljósmyndin sjálf og hvaða áhrif hefur hún ein og sér, enda segir hann að við sjáum aldrei ljósmyndina sjálfa, hún er ósýnilegur spegill hlutanna sem hún sýnir. Ljósmyndin, segir hann, er eins og tákn í táknkerfi sem vísar alltaf út fyrir sjálft sig. Ljósmyndin er mynd af einhverju og list hennar felst í því sem hún sýnir, ólíkt til dæmis málverkum þar sem listin felst enga síður í listaverkinu sjálfu sem er sérstakur hlutur óháður myndefninu.

Hvaða hliðstæðu hefur ljósmyndin við upprunalegt málverk? Negatívuna? Ljósmyndin er listform okkar tíma, listform sem má fjöldaframleiða, þar sem erfitt er að merkja sérstakan uppruna (og þó hefur myndast ákveðið listasnobb fyrir "fyrstu prentun" ljósmynda, sem gefur þeim meira gildi en seinni prentunum). Hins vegar hefur lítið verið skrifað um einhverskonar teoríu ljósmyndunnar, þrátt fyrir hin gífurlegu áhrif sem hún hefur á daglegt líf okkar. Ljósmyndir eru alls staðar.

Barthes varpar fram áhugaverðum spurningum, gefur nýja og dýpri sýn á ljósmyndun og gildi hennar, og vil ég því mæla með Camera Lucida við hvern þann sem hefur áhuga á ljósmyndun ljósmyndunar vegna...
>> Lesa

Að steypa eigin haus og hugsun: Svar við ádrepu Jóns Þórs Péturssonar

Hermt er að vinsældir Kistunnar hafi dalað nokkuð síðustu misserin eftir að hlutverk hennar sem rafræn korktafla náði yfirhöndinni yfir nýsköpuninni. Ritstjórn vefritsins brá á það ráð síðasta sumar að endurbirta eldri greinar í stórum stíl til að auka lesturinn, flest gott stöff sem hafði virkað áður og hlaut að gera það aftur. Fljótlega var þó horfið frá þessari stefnu, enda er síðan búin forláta leitarvél sem gerir lesendum kleift að finna allt efni sem birst hefur á henni frá upphafi, og hefur það líklega verið mál manna að endurbirtingar sem þessar væru ekki endilega nauðsynlegar.

Á dögunum bryddaði ritstjórn Kistunnar upp á nýjung sem minnir óneitanlega á fyrrnefnt uppátæki: Að stofna nýja vefsíðu og birta sumar kistugreinarnar þar aftur, væntanlega í von um að ná til fleiri lesenda. Hlaut nýi vefurinn nafnið Kviksaga. Greinilegt er að náin tengsl eru á milli síðanna tveggja, útlit beggja er mjög svipað og á hvor síðan um sig vísan hlekk á hinni. Tengslin eru m.a.s. svo náin að enn hefur engin grein birst á Kviksögu sem ekki er birt samtímis á Kistunni. Því er hæpið að hægt sé að tala um að Kviksaga sé sjálfstætt vefrit enn sem komið er. En þetta er óneitanlega heldur sérstök aðferð við að auka lesturinn, ef það er þá tilgangurinn á annað borð. Næstum eins og að láta blaðburðarbarn bera út tvö eintök af Mogganum í hvert hús í þeirri von að fólk lesi blaðið tvisvar. Ef ritstjórn Kviksögu ætlar að koma fram af gagnkvæmri virðingu við ritstjórn Kistunnar yrði hún að birtar allar umframgreinar Kistunnar líka á sinni síðu. Þar með yrði komnar tvær alveg eins Kistur. Eða tvær alveg eins Kviksögur, eftir því hvernig á það er litið.

En trúlega stendur þetta allt til bóta. Kviksaga hefur aðeins starfað í nokkra daga og vonandi nær hún að öðlast sjálfstæða rödd áður en langt um líður, enda ekki beinlínis offramboð af íslenskum menningar-veftímaritum. Við á Skýjaborgum vitum hvernig það er að hleypa svona síðu af stokkunum, það er ekki auðvelt og gerir mikla kröfu til aðstandenda ef vel á að vera. Hér skal þó tekið fram að undirritaður er ekki að halda því fram að Skýjaborgir sé fullskapað veftímarit, hvað þá gott eða athyglisvert. Um það verður hver og einn að dæma. Vefritið er aðeins nokkurra mánaða gamalt og ritstjórnarstefna þess hefur ekki mótast fullkomlega enn þá. Skýjaborgir eiga sér líklega ekki marga dygga lesendur, efnið á henni birtist með óreglulegu millibili og er mismerkilegt. En barningurinn er ekki alveg til einskis enn sem komið er, enda hefur einn þessara dyggu lesenda nýlega heiðrað ritstjórn Skýjaborga með umfjöllun um vefritið. Þessi lesandi heitir Jón Þór Pétursson. Og svo skemmtilega vill til að hann er einn af ritstjórum Kviksögu (og Kistunnar?).

Í greininni „Baráttan um upphefðina“ (4.2.2005) víkur Jón Þór nokkrum orðum að Skýjaborgum. Okkur er það ljúft og skylt að birta þá umfjöllun hér í heild sinni, til þess að fólk geti lesið hana í þriðja skiptið:

Vefritið skyjaborgir.com er tileinkað skáldinu og athafnamanninum Einari Benediktssyni. Ljóð skáldsins eru birt með reglulegu millibili en oftast er lítil tilraun gerð til að greina skáldskap hans. Ég geri þó engar sérstakar athugasemdir við það heldur tel ég í lagi að ljóð hans standi einsömul og lesendum látið eftir að túlka. Þannig finnst mér verk hans, sem margir hafa upp í hillu hjá sér, skipta mestu máli þegar rætt er um hvernig eigi að minnast Einars Benediktssonar. Ritstjórar Skýjaborga gátu þó ekki látið þar við sitja því að stórfengleg persóna á borð við Einar Benediktsson ætti skilið stórfenglega minningu. Það er því ekki nóg að Einar sé annar tveggja sem hvíla í heiðursgrafreitnum á Þingvöllum og stytta hafi verið reist af honum á Miklatúni. Auk þess hefur sagnfræðingurinn Guðjón Friðriksson ritað þriggja binda ævisögu um skáldið góða. Ritstjórar eru óhressir með að styttan sé "illa staðsett, ómerkt og borginni til skammar" og leggja síðan áherslu á að reist verði veglegt safn um skáldið og vegur hans aukinn í skólakerfi Íslendinga.

Hér vekur athygli að Jón Þór fagnar því að við skulum birta ljóð Einars Benediktssonar og enga nánari umfjöllun eða túlkanir á þeim; ljóðin njóta sín best ein og sér. Ekki er fulljóst hvort Jón Þór vill afgreiða allar bókmenntir með þessum hætti, eða hvort ljóð Einars Benediktssonar njóta þar einhverrar sérstöðu. Sé fyrri skýringin sú rétta virðist Jón Þór trúa á skilyrðislausa „erótík listarinnar“. Hann hlýtur þá að hafa ímugust á allri bókmenntatúlkun eða greiningu (ætli hann lesi Kistuna?). Hitt er þó meira um vert, að mati okkar í ritstjórn Skýjaborga, að Jóni Þór hreinlega ofbýður að einhverjum skuli detta sú vitleysa í hug að stofna vefrit tileinkað Einari Benediktssyni. Rökin gegn þeirri hugmynd eru að mati Jóns Þórs sú að Einar Benediktsson hafi þegar fengið næga athygli, hann er slitin plata, úrsérgengin klisja sem á ekkert erindi við okkar samtíma. Persónu Einars Benediktssonar tengir Jón Þór umræðunni um stórmennasögu, gamaldags sagnfræðilega aðferð sem hann virðist ekki nema mátulega hrifinn af.

Þetta viðhorf Jóns Þórs á auðvitað fullan rétt á sér, og víst er að formælendur hans eru fjölmargir. Skemmst er að minnast látanna sem urðu við útkomu forsætisráðherrabókarinnar sl. haust. En Skýjaborgir hafa ekki enn þegið styrk úr ríkissjóði og því erfitt að fordæma þessa tvo hluti á nákvæmlega sömu forsendum. Í grein sinni setur Jón Þór ritstjórn Skýjaborga undir sama hatt og fyrrum alþingismanninn Kristján Pálsson og sagnfræðinginn Jón Þ. Þór. Með þessu virðist Jón Þór reyna að draga upp mynd af ritstjórn Skýjaborga sem íhaldssömum og jakkaklæddum stuttbuxnastrákum sem fá grænar bólur þegar þeir heyra orð eins og „póstmódernismi“ og „nútímaskáldskapur“. Menn sem tileinka Einari Benediktssyni vefrit hljóta að vera sekir um menningarlegt afturhald eða „menningarlegt rúnk,“ svo notað sé það myndmál sjálfsfróunar sem Jóni Þór virðist einhverra hluta vegna vera mjög hugleikið.

Við þessu er fátt að segja umfram það sem þegar hefur verið birt í greinunum hér á Skýjaborgum. Ásakanir Jóns Þórs mætti íhuga af einhverri alvöru ef þær væru í raunverulegu samræmi við efnistök Skýjaborga, þ.e.a.s. ef allar greinarnar hér á vefritinu væru einn samfelldur lofsöngur um Einar Benediktsson. Sérhver lesandi sem kynnt hefur sér efni Skýjaborga veit þó væntanlega að svo er ekki. Í raun er hálfhlægilegt að greinar um moddara, Boris Akúnin og sjálfsævisögu Bob Dylans skuli vera kenndar við Einar Benediktsson. En Einars Ben-stimpillinn er auðvitað fyrst og fremst virðingarvottur, ekki efnisyfirlýsing vefritsins, rétt eins og bókmenntaverðlaun Halldórs Laxness eru veitt bókum þótt þær fjalli ekki endilega um Halldór Laxness. Morgunblaðsgreinin sem Jón Þór vitnar til í sinni grein birtist í Morgunblaðinu á 140 ára afmælisdegi Einars Benediktssonar, og þótti síst borið í bakkafullan lækinn með þeim skrifum, enda birtist ekkert annað um Einar Benediktsson í íslenskum fjölmiðlum þann daginn. Þótt höfundar greinarinnar vilji láta merkja styttuna hans Ásmundar Sveinssonar þarf það vonandi ekki að þýða að allt efni sem birtist á Skýjaborgum (eftir þá sjálfa og aðra) sé ekki þess virði að lesa það.

Tilgangur Skýjaborga er umfram allt að auka fjölbreytni íslensku menningarflórunnar, að fjalla um hvers kyns menningu og listir, en ekki að sífra yfir einhverju ímynduðu, úrkynjuðu menningarástandi. Greinarnar á Skýjaborgum eru skrifaðar til þess að fólk geti lesið þær og notið þeirra. Áhugasömum er bent á það efni sem þegar hefur verið birt hér á síðunni, en ef það vekur ekki áhuga getur fólk auðvitað líka fundið sér eitthvað annað að lesa. Öllum er frjálst að gagnrýna það sem hér er sett fram, en við hljótum að mega gera þá kröfu að sú gagnrýni snúist um efnið sjálft fremur en hugarburð og sýndarmennsku þess sem gagnrýnir...
>> Lesa

Nýju fötin moddarans

-um mýtukenndan menningarkima-

Áratugirnir eftir seinna stríð einkenndust af breytingum á mörgum sviðum samfélagsins, hvort sem í Evrópu, Bandaríkjunum eða víðar. Upp spruttu meðal annars nýir menningarkimar – breytt umgjörð og aðstæður stuðluðu að þörf fyrir ný eða breytt lífsviðhorf, annars konar “flokkadrætti” en áður höfðu tíðkast. Menningarkimar hafa lengi fyrirfundist í ýmsum samfélögum, enda sjaldnast allir steyptir í sama mótið; hins vegar virðist ríkja misbrýn þörf hjá fólki á ólíkum tímum til þess að skilgreina sig á einhvern hátt á móti ríkjandi viðhorfum eða hugmyndafræði samfélagsins. Sá menningarkimi sem kallast “mod” eða “modismi” opnaðist í Bretlandi, nánar tiltekið í höfuðborginni Lundúnum, upp úr 1960, náði blómaskeiði (að margra mati) 1964 og fór halloka og lokaðist aftur um 1966 (þótt ýmsir vilji halda fram að moddið lifi góðu lífi í breyttri mynd). Uppruni moddsins er, eðli síns vegna, goðsagnakenndur, en þó er hægt að rekja sköpunarferlið í gegnum nokkra, dæmigerða punkta. Ennfremur hefur verið gert grein fyrir mögulegum ástæðum þess að moddið náði fótfestu og að lokum fjöldaútbreiðslu.

Ástandið í Bretlandi eftir stríð gefur fyrstu vísbendingu um tilurð moddsins, samkvæmt þeim fræðimanni sem einna fyrstur veitti menningarkimabylgju Bretlands gaum. Í bók sinni Subculture – The Meaning of Style rekur Dick Hebdige sögu menningarkima t.d. moddara, pönkara og snoðhausa og leggur til hugmyndafræði til merkingarlesturs á þessum fyrirbærum. Hebdige bendir á að eftir stríð hafi, þrátt fyrir aukna velmegun og kaupmátt, enn sigið á ógæfuhliðina hjá verkamannastétt. Að hörmungum stríðsins loknum virtist stéttaskiftingin ekki lengur svo sjálfsögð samfélagsleg sannindi enda hafði nauðsyn brotið lög: í stríðinu höfðu Bretar sameinast í að leggja stéttaskiftinguna á hilluna um stund í því augnamiði að standa saman til varnar föðurlandinu. Hins vegar virtist allt hafa runnið aftur í sitt fyrra horf og verkamannastéttin mátti una við sitt gamla hlutskifti, að vísu með meira fé milli handanna, en eiginlega alveg jafnlitla möguleika á að brjótast undan formgerðum stéttaskiftingarinnar. Reyndar höfðu breytingar átt sér stað, en þær voru neikvæðar: verkamannastéttin hafði glatað að miklu leyti sérstöðu sinni og sameiginlegum lífsháttum og þær aðferðir sem stéttin hafði beitt til að tjá sameiginlega reynslu sína voru orðnar óvirkar. Með tilkomu fjölmiðla, nýrra fjölskyldugerða og breyttum áherslum í menntakerfi og atvinnulífi hafði verkamannastéttin í raun glatað menningu sinni.

Moddarar komu einmitt fyrst og fremst úr verkamannastétt. Eins og áður sagði, þá er uppruni moddsins goðsagnakenndur, en þó er handhægt að rekja byrjunina, sem einhvers staður hlýtur að vera, aftur til fáeinna tískuóðra gyðingastráka úr millistéttaklæðskerafjölskyldum. Þessir einstaklingar tóku klæðaburð sinn alvarlega, skiftu reglulega út sérsniðnum og einstökum flíkum og vöktu athygli á götum úti einfaldlega vegna þess að þeir litu svo miklu betur út en hinn almenni vegfarandi. Það er ekki hægt að segja að eitthvert meðvitað ferli hafi farið af stað, en smám saman myndaðist lítill kjarni karlkyns ungmenna sem gerði hégómagirni að æðstu dyggð og var ofurmeðvituð um klæðaburð sinn. Það að líta svo afburðavel klædda einstaklinga vakti viðbrögð margra sem vildu feta í þeirra fótspor. Þessir forfeður moddsins voru frumlegir og útsjónarsamir og með auknum kaupmætti og frítíma gátu þeir rannsakað tískuna, fundið löngu gleymd snið, keypt vönduðustu efnin og látið klæðskera sauma á sig fötin sem þeir sóttust eftir. Þessi áhugi á tísku og fötum vatt upp á sig og fljótlega urðu fyrstu moddararnir fókuseraðri og tóku að gerast heilsteyptari. Inn í stílinn bættist áhugi á hárgreiðslum, fasi, tónlist og öðru slíku. Eftir því sem stíllinn þróaðist varð hann meira aðlaðandi og fleiri bættust í hópinn, enda eðli moddsins í hnotskurn að líta nógu vel og “kúl” út. “Kúlið” skipaði háan sess í huga moddaranna og þeir leituðu víða fanga í leitinni að hinu algjöra “lúkki” (sem eins og tískunni er von og vísa, tók sífelldum breytingum). Ekkert var hallærislegra en heimaslóðirnar og því leituðu tískuvitringarnir til Bandaríkjanna, og þá sér í lagi til djassheimsins þar (úr hugtakinu “modern jazz” er einmitt “mod” að hluta til fengið) og til svarta mannsins sem var óendanlega kúl. En það var líka leitað til meginlands Evrópu: frá Ítalíu fengu þeir nett og litskrúðug jakkaföt og skó, að ógleymdum moddfararskjótunum, vespum. Frá Frakklandi fengu moddararnir drengjakollinn sem hæfði snyrtilegu heildarútliti; þeir fengu líka þaðan exístentíalískar kenningar Sartre jafnt sem nýja dansa og “pósur” úr annars óskiljanlegum frönskum kvikmyndum. Moddararnir stefndu á sína hugmynd um fullkomnun og ekkert smáatriði mátti verða útundan.

Skiljanlega voru moddarar, eins og aðrir menningarkimar, ekki með öllu einsleitur hópur, enda höfðu fjölmiðlar, né varla almenningur, tekið eftir hvað takmarkaður fjöldi ungmenna hafði fyrir stafni. Moddið var líka fyrst og fremst einstaklingsframtak. Í London einni voru nokkrir hópar sem höfðu sín “andlit” eða stílmótara sem fóru ekki eftir neinu nema eigin nefi þegar kom að stílsköpun. En stíllinn hafði hitt á rétta strengi hjá ungu fólki úr verkamannastétt og hver og einn bætti sínum sérkennum við, reyndi að líta best og frumlegast út af öllum. Það sem einkenndi og skilgreindi þessa einstaklinga öllu fremur sem menningarkima var það að moddið var fyrir þeim nýr lífstíll sem gilti alla daga vikunnar, allan sólarhringinn. Útlitið krafðist ýmissa fórna, sem voru veittar glöðu geði. Hinn “dæmigerði” moddari varð að stunda launaða vinnu, helst í umhverfi þar sem ekki þurfti að óhreinka sig, eins og t.d. við innanhússsendlastörf eða afgreiðslustörf. Stærstur hluti launanna fór í ný föt og annað útlits- og tískutengt, afgangurinn fór í sjaldgæfar djass/R&B/sálartónlistarplötur, ítalskar vespur og svo amfetamín sem var nauðsynlegt til að geta haldið út þennan hektíska lífsstíl. Fyrir ungmenni af verkamannastétt lá atvinnulífið beinast við, flestir hættu í skóla eftir skylduna um fimmtán ára aldur og bjuggu áfram í foreldrahúsum. Alla virka daga var svo unnið til þess að hægt væri að láta sjá sig í því allra nýjasta um helgar á þeim klúbbum sem spiluðu modd/dansvæna tónlist (annars var alltaf hægt að finna aðra staði til þess að sýna sig og sjá aðra).

Þegar enn fleiri höfðu tekið hina nýju trú moddsins gat almenningur ekki annað en tekið eftir að eitthvað var að gerast. Sökum fjölbreytileika, dreifingar,eðli stílsins vegna og þess að moddið var hvorki miðstýrt né fullkomlega sjálfmeðvitað afl átti fólk erfitt með að átta sig á því hvað moddið táknaði. Moddararnir sjálfir voru ekki einu sinni með það á hreinu hvaða skilaboð þeir voru að senda. Samt sem áður var þeim orðið ýmislegt ljóst, til dæmis sú staðreynd að þeir voru betur klæddur en nokkur annar hópur í samfélaginu – þeir voru jafnvel fínni í tauinu en menntaði millistéttaryfirmaðurinn í vinnunni þeirra, þótt hann væri með hærri laun og fínni hreim. Það sem hafði byrjað sem viðleitni til að líta vel út var orðið að lífstíl sem innihélt gjörólík gildi en þau sem réðu ríkjum í samfélaginu, moddararnir höfðu komist að því að útlit, klæðaburður var tæki sem gaf svo sterk skilaboð að það hrikti í hinum innri strúktúr samfélagsins. Yfirborðið hafði heilmikið að segja um innihaldið, og moddarinn hafði fundið glænýja leið til að nota hluti eins og t.d. jakkaföt, eins og lesa má af þessum hugrenningum moddara:

“Hefndin var modd. [...] Modd var ósýnilegt þessum örvitum. [...] Jakkaföt mannanna um borð í neðanjarðarlestinni kom honum til að brosa. Hver
var tilgangurinn með því að klæðast jakkafötum ef þau létu mann líta út
eins og kartöflupoka? Þeir störðu á hann og brostu að myrkri höfnun hans
í myrkum glugganum þar sem hann sat, spíttaður í lestinni, og þeir hötuðu
hann vegna þess að hann klæddist jakkafötunum sínum sér til ánægju og
yndisauka, og þau fóru honum vel, en þeir voru íþyngdir sínum líkt og
fangar hlekkjum [...]”

Phil Cohen setur sama dæmi upp á fræðilegri máta þegar hann heldur því fram að moddararnir hafi verið að reyna að skilja tilveru skrifstofumannsins sem gat færst ofar hvað varðaði stöðu innan samfélagsins, en þeir hafi jafnframt haldið fast í form hefðbundinna gilda menningu stéttar sinnar. Til þess notuðu þeir og gerðu tilraunir með ýmsa merkingarhlaðna hluti, n.k. hráefni sem sagan lagði þeim til. Þessir hlutir voru raunverulegir, sýnilegir – moddararnir báru þá utan á sér. En þótt athygli moddsins hafi að vissu leyti beinst að því hvernig uppruni eða menning þess var ólíkt t.d. millistéttarinnar, þá stóðu moddarar einnig í andstöðu við menningu foreldra sinna. Kynslóðabilið varð sýnilegt þar sem moddarinn átti sitt nýja kjörumhverfi, þ.e.a.s. helgina eða klúbbana í vesturhluta Lundúna á meðan hið gamla kjörumhverfi verkamannastéttarinnar var inni á heimilunum, á pöbbnum eða í hverfunum í austurhlutanum – þar hafði menning stéttarinnar fundið leiðir til tjáningar í mótvægi við ríkjandi og viðurkennda menningu millistéttar.

Sú frumlega notkun á merkingarhlöðnum hlutum til sköpunar nýrrar orðræðu er nokkuð sem menningarkimar eru duglegir að nýta sér kallast “bricolage”. Sérhver menningarhópur hefur sitt sérstaka lag á þessu notkunarferli, vissa nálgunaraðferð sem sérkennir hópinn, frekar en hvaða hluti þeir eru að nota. Moddararnir nýttu sér þessa nálgun afar hugvitssamlega og tóku vissa merkingarhlaðna hluti úr sínu upprunalega samhengi, eins og t.d. áðurnefnd jakkaföt, einkennisbúning hins “streit” viðskiftaheims. Þeir virtu að vettugi þau gildi endurspegluðust í fötunum, sem áttu að “fylgja með”. Þegar moddarinn klæddist sérsniðnu jakkafötunum sínum var hann ekki að gefa til kynna þá hefðbundnu merkingu sem í fötunum fólust á borð við skilvirkni, metnað og undirgefni við yfirvald, í meðförum hans var þeim breytt í blæti, hluti sem höfðu aðeins gildi í sjálfum sér og voru nauðsynleg sjálfra sinna vegna. Á svipaðan hátt nálguðust þeir lyfseðilsskyld lyf gegn taugaveiklun, á annan hátt en þeim var ætlað – fyrir moddurum höfðu pillurnar aðeins notagildi í sjálfum sér, sem amfetamín. Alls kyns gildi sem samfélaginu þótti lestir; hégómagirni, yfirborðsmennska og hroki urðu að eftirsóknarverðum dyggðum í moddinu. Við þennan umsnúning á því sem ríkjandi stétt fannst heilagt felst m.a. uppbrot moddsins við hugmyndafræði samfélagsins. Ekki nóg með það að moddarar hafi gert lítið úr gildum millistéttarinnar og fundist þau óeftirsóknarverð, heldur höfðu þeir áðurnefnda lesti í hávegum. Þetta gerðu þeir svo með því að rífa hluti úr helgigripasafni millistéttar og gera kaldhæðnislega að sínum, og til að setja punktinn yfir i-ið þá gerðu þeir það með stíl. Þeir sem ekki skildu modd gramdist þetta en gátu ekki skilgreint fyllilega afhverju, en þeir vissu að það hafði eitthvað að gera með til dæmis það að moddarinn notaði peninga sem hann (jafnt sem aðrir) þurfti að vinna hörðum höndum fyrir í eitthvað sem þótti fánýti, þar með gerandi lítið úr striti vinnandi fólks. Fyrir almenningi var fé eitt af því allra heilagasta, sem skyldi helst nota í “rétta” og “alvarlega” hluti. Hvers virði var vinnan ef afrakstrinum var hugsunarlaust eytt í flík sem varð ónothæf eftir stutta stund fyrir duttlunga tískunnar?

Að lokum varð það samt aðdráttarafl moddsins sem varð því að falli. Lífsstíllinn var ungu fólki einum of aðlaðandi: þúsundir breskra ungmenna höfðu tekið hann upp eftir því sem á sjöunda áratuginn leið. Moddið þynntist eðlilega út af þessum sökum og missti þar með meginstyrk sinn. Það hafði verið leynileg eign neðanjarðarelítu, leynilegur kóði, í raun hafði það snúist um að búa til nýja yfirstétt, eða einkaklúbb, en á forsendum krakkanna, þar sem fáir útvaldir voru metnir eftir verðleikum klæðnaðar og hversu fast þeir gátu sótt lífsstílinn. Að sjálfsögðu töpuðust þessar forsendur þegar fjöldinn sló eign sinni á moddið – hvað er varið í fjölmennan einkaklúbb sem hver sem er getur sagst vera meðlimur í? Þessi spurning um hver sé raunverulega skilgetinn meðlimur á við um flesta menningarkima en loðaði sérlega við moddið frá byrjun. Hinir allra fyrstu moddarar voru ekki hrifnir af krökkunum sem öpuðu upp stílinn þeirra eða urðu fyrir áhrifum frá honum, því það dró úr sérstæðni hans. Eftir því sem moddarahópurinn stækkaði var hann ætíð strúktúreraður þannig að fáir lögðu línurnar á meðan meirihlutinn reyndi sitt besta í því að fylgja þeim að. Menningarkimar, líkt og modd eða pönk, innihalda alltaf einstaklinga sem eru misstaðfastir og trúir málstaðnum. Þeir sem gefa sig hvað alvarlegast að lífsstílnum álíta allajafna aðra sem gera það ekki (þ.e. meirihlutann) svikahrappa við málsstaðinn, hermikrákur sem sem ekki skilja tilganginn til fullnustu, falsspámenn. Þegar kemur að moddinu sem slíku, þá voru margir sem sem töldu sig vera hinn “eina, sanna moddara”. Því fyrr sem moddarinn hafði gefið sig stílnum því meira “original” og skilgetinn fannst honum hann vera. Því myndast nokkurs konar goggunarröð stækkandi hópa innan moddsins þar sem hverjum fannst þeim sem á eftir komu vera að óhreinka stílinn og ónýta. Í raun og veru skifta hártoganir um það hverjir hafi verið “alvöru” moddarar og hverjir ekki litlu máli fyrir rannsóknir á moddi sem menningarkima, þangað til að þeim tímapunkti kemur að hópurinn var orðinn það stór að hann í fyrsta lagi kom ofanjarðar og í öðru lagi var búinn að glata upprunalegri merkingu orðræðu sinnar um fágun og frumleika útlits (andspænis fjöldaframleiddu útliti).

Fjölmiðlar gátu ekki nema tekið við sér páskana 1964 þegar fjölmennum hópi moddara lenti saman við óvini sína, rokkara, í strandbænum Clacton. Um leið og sviðsljósið var komið á menningarhópinn fylgdi það honum eftir og skyndilega voru átök milli hópanna orðið daglegt brauð í útvarpi og blöðum. Gamalgrónir moddarar fylgdust hrylltir með sjónarspilinu, þeim hefði síst dottið í hug að flykkjast í hópa og eiga á hættu að rífa eða óhreinka fötin sín, svo ekki sé talað um þá moddlegu smán að vera gripnir í óflatterandi áflogastellingum. Það var enginn stíll yfir því, ekkert modd við það. En þótt þær þúsundir sem fylkt höfðu liði undir merkjum moddsins væru komnar langt frá upprunulegu hugmyndinni um fágun og flott útlit sama hvað á gæti dunið, þá var sú afskræmda mynd sem birtist almenningi af moddi í fjölmiðlum sú mynd sem skilgreindi það einna mest. Modd varð að þeirri ímynd sem það birtist almenningi, burtséð frá einhverjum upprunalegum meiningum þess. Þessi ímynd leyfði þeim loks sem höfðu séð moddara á stjái en ekki getað skilið orðræðu þeirra né skilgreint þá, til að anda rólegar. Í það fyrsta voru moddhjarðirnar á ströndinni að sýna það sem fólki fannst dæmigerð hegðun verkamannastéttar: slagsmál og skrílslæti. Í þessu samhengi er hægt að skoða það sem Stuart Hall hefur bent á, hvernig menningahópar og stéttir urðu háð fjölmiðlum til skilgreiningar á eigin samsemd og menningu eftir því sem samfélagið varð fjölbreyttara og brotakenndara . Einnig hvernig fjölmiðlar gerðu fólki kleift að fá merkingu út úr menningu sinni jafnframt því sem það gat byggt ímynd hennar og annara menningahópa út frá því sem fjölmiðlar létu þeim í té. Heildarútkoman þessara ímynda var svo merkingarbær samfélagsheild. Menningarkimar eru ekki undanskildir þessari reglu og það útskýrir afdrif moddsins þegar það kom upp á yfirborðið. Vandmeðfarin orðræða þess þoldi ekki sviðsljósið; merking moddaranna skolaðist til enda ekki að undra þar sem þeir höfðu leitt hana af fyrirframákveðinni orðræðu samfélagsins. Þegar moddið var rifið úr viðkvæmu samhengi tiltölulegra nýrrar orðræðu sinnar varð merking þess óljós. Moddarar höfðu valið sér ákveðnar merkingar til að leggja í klæðaburð og hegðun málstaðsins vegna og reynt að loka á allar aðrar merkingar – þeir höfðu kóðað skilaboð sín á sérstakan hátt. Almenningur var hins vegar allt annar viðtökuhópur sem túlkaði það sem birtist þeim á annan hátt.

Náðarhöggið kom svo í kjölfar opinberunar moddsins með innlimun helstu þátta þess (þ.e. eins og þeir birtust í fjölmiðlum og voru túlkaðir af almenningi) inn í ríkjandi hugmyndafræði samfélagsins. Dick Hebdige gerir grein fyrir því hvernig menningarkimar eru almennt gerðir óvígir með tvenns konar innlimun. Í fyrsta lagi notast hann m.a. við módel Stanley Cohens, sem byggði rannsóknir sínar á því hvernig fjölmiðlar fjölluðu um modduppþotin 1964 og síðar, sem dæmi um hugmyndafræðilega innlimun/aðlögun. Dregin var upp mynd af moddurum sem svokölluðum “folk devils” , þ.e. miklu meira gert úr þeirri ógn sem samfélaginu stafaði af þeim sem “óvinum”. Þannig vill Hall meina að óttinn sé gerður áþreifanlegur og því viðráðanlegur jafnframt því sem óvininum sé úthýst úr samfélaginu, ýjað að því að hann eigi í raun ekki rætur sínar að rekja þangað; og um leið er gert lítið úr glæpnum, brotaaðili samfélagsreglnanna varla þess virði að þurfi að aga hann. Moddararnir voru þannig einnig sýndir sem huglausir krakkaormar sem fundu vott af kjark í því að safnast í hjarðir sem fáeinir lögreglumenn fóru létt með að höndla. Hegðun þeirra og útlit voru þannig endurskilgreind og gefin skiljanleg merking í fjölmiðlum, ennfremur sem táknin þeirra, fyrrum leynileg orðræða, þ.e.a.s klæðnaður, tónlist og slíkt var breytt í fjöldaframleidda neysluvöru fyrir áhugasaman markað. Fjölmiðlar notuðu hugtakið modd óspart. Allt varð modd: Carnaby Street jafnt sem Bítlarnir og moddslangur á borð við “fab” og “gear” var notað til að auglýsa sjampó eða hundakex . Moddið, sem byggt hafði á því að vera aðeins fyrir fáa útvalda, var gersamlega orðið svipt merkingu sinni.

Hvað varð þá um moddið? Sem slíkt var það ekki lengur eftirsóknarvert, en á þeim árum sem það hafði blómstrað hafði það getið af sér vissa undirflokka. Snoðhausar voru meðal þeirra sem áttu ættir sínar að rekja til sameiginlegra forfeðra moddsins, svo og hópur sá sem kallaðist “scooter boys”. Áratugina eftir opinber endalok moddsins (miðað er við 1966) lifði það þó í breyttum myndum og barst jafnvel í einhvers konar frosinni mynd víða um heiminn. Litlir hópar gerðu sína útgáfu (eins vel og þeir gátu endurbyggt hana út frá þeim upplýsingum sem þeir höfðu) af moddinu á jafnólíklegum stöðum og í Utah og Kaliforníu . Þótt þessir kimar væru smáir í sniðum voru þeir strúktúreraðir líkt og moddið forðum – hugsuðir sáu frumleika í stíl moddsins og tóku hann upp, svo öpuðu aðrir í kring hann eftir. Það var þó ekki fyrr en um lok áttunda áratugarins sem merkjanleg endurreisn modds átti sér stað. Endurreisnin hafði, líkt og fyrirrennarinn, þónokkrar ólíkar rætur og sú moddmenning sem upp spratt hegðaði sér líka svipað. Það að þessi endurreisn hafi orðið um svipað leyti og pönkið spratt fram gefur til kynna að jarðvegurinn hafi verið keimlíkur og á árunum upp úr 1960 að því leyti að ungt fólk úr verkamannastétt undi sér hvorki né fann sig í menningu foreldra sinna eða millistéttar. Ofan á þetta lagðist að nostalgískir sérvitringar á borð við tónlistarmanninn Paul Weller (sem upprunalegir moddarar hefðu vel að merkja aldrei viðurkennt sem einn af þeim) fundu sig upp á eigin spýtur í gervi moddspámannsins og tileinkuðu sér lífstílinn af öllu hjarta. Um þetta leyti kom svo fram á sjónarsviðið kvikmyndin Quadrophenia, gerð eftir söguþræði konseptplötu hljómsveitarinnar The Who, sem hafði verið modd-hljómsveit á sínum tíma. Ímyndin um moddið var búin að taka miklum breytingum gegnum endalausar endurútgáfur af sjálfri sér: The Who hafð gerst moddhljómsveit á hápunkti moddsins og því af flestum upprunalegum moddurum ekki talin hafa neitt með modd að gera. Hljómsveitin varð þrátt fyrir það nokkurs konar algjör birtingarmynd þess sem var modd. Platan Quadrophenia var svo túlkun hljómsveitarinnar á því hvernig moddið hafði birst þeim og skiljanlega lituð af útgáfu seinni tíma fjölmiðlaumræðu um það. Kvikmyndin var síðan túlkun leikstjóra á þessum hugmyndum og sú túlkun aftur endurtúlkuð af áhorfendum sem flestir voru unglingar og stukku af stað til að tileinka sér hið nýja modd. Modd þetta var komið langt frá upprunanum, margtúlkað, endurbyggt og afbyggt en það hét samt enn modd og var auðþekkjanlegt sem aldrei fyrr. Táknfræði moddsins hafði nefnilega frosið í öllu þessu ferli, táknmyndin var eiginlega orðin laus við hin óljósu og illviðráðanlegu táknmið. Í stað þess að tileinka sér óhlutbundnar hugmyndir um lífsstíl með frumlegri beitingu “bricolage”, þ.e. að sækja sér efni í ríkjandi táknkerfi og gefa því nýja merkingu; þá sóttu endurreisnarmoddarar í innlimaða og tóma táknfræði moddsins. Þeir einkenndu sig með “parka”úlpum sem höfðu eitt sinn haft það notagildi að verja jakkafötin, þeir keyptu sér vespur og settu merki breska flughersins, “the target”, á flíkur sínar því þannig fannst þeim þeir líkjast þeirri ímynd um modd sem höfðu fengið út úr skilaboðum fjölmiðla.

Endurreisnarmoddararnir eru ef til vill sekir um að hafa tekið upp ímynd um menningarhóp frekar en að hafa myndað sérstæðan menningarhóp sjálfir. Engu að síður eru þeim ekki alls varnað og þeir áhugaverðir hvað varðar merkingu menningarhópa. Til dæmis fylgja þeir gamalli moddhefð, að finnast þeir einir vera “original” og aðrir apa upp eftir sér. Það er líka spurning hvort þeir séu ekki líka nokkurs konar iðkendur “bricolage” með því að sækja í ákveðna hugmynda/táknfræði og leggja eigin merkingu í útkomuna. Einnig virðist annar upprunalegur eiginleiki moddsins hafa haldið sér í gegnum þær fjölmörgu endurlífganir – moddið hefur eiginlega aldrei tapað “kúlinu”. Þetta er líklega ástæða þess að moddið hefur reynst svo lífsseigt, það höfðar til rótgróinna hugmynda samfélagsins um fagurfræði. Pönkið, til dæmis, hefur ekki átt jafnmiklum endurtektarvinsældum að fagna, ef til vill vegna þess að það notar “bricolage” í andófi við fagurfræði sem virðist, þegar öllu er á botninn hvolft, seint breytast. Moddarinn lítur einfaldlega vel út; hann er “kúl og hipp” sama hvaða pólítíska merking liggur að baki útliti hans. Þar að auki hefur annar órjúfanlegur eðlisþáttur moddsins haldið því sem einhvers konar merkingarbærum menningarkima: það er ekki heiglum hent að gerast moddari. Þegar modd-sprengingin hjaðnaði og endurreisnartímabil tóku við kom í ljós að eitt modd-lögmál átti enn við: sá sem vildi taka upp ímyndina og líta út eins og hann hefði eytt álitlegri fjárhæð í það, þurfti eiginlega að eyða álitlegri fjárhæð í það, og verða sér úti um fágæta hluti. Klæðskerasniðin föt og vespur fóru aldrei á útsölu, sá liður hafði ekkert breyst þótt moddið hafi um stund verið gert að útsöluvöru. Á meðan pönkið hafði tekið það sem tiltækt var og rifið gat á það, svo að segja, snerist moddið um það að eyða í efnið. Hægt er að renna stoðum undir það að moddið hafi styrkst með tímanum vegna þess að endurreisnarmoddararnir lögðu m.a. áherslu á það að útvega sér “heilaga”, “vintage” hluti úr upprunalega moddinu sem erfitt var að finna og voru ekki gefins. Ljóst er að með þannig áframhaldandi þróun yrðu upprunaleg moddtákn fágætir helgigripir sem bjargað væri úr glatkistu tímans og verðgildi þeirra fælist í sjaldgæfleika þeirra. Þar að auki hefur ímyndin um modd orðið að einstaklega “ensku” fyrirbæri, og þeir sem það nú upp taka eru á einhvern hátt að gefa til kynna hollustu við það sem enskt þykir. Þetta er áhugavert þegar litið er til upprunalegra efnistaka moddsins til Evrópu og Bandaríkjanna, jafnframt sem hugmynd moddaranna var sú að “enskt” jafngilti “hallærislegt” og því þyrftu þeir að leita á nýjar slóðir. Innlimun moddsins hefur því greinilega orðið því til afbyggingar og mýtugerðar.

Það er því umdeilanlegt hvort modd sé enn við lýði sem merkingarbær menningarkimi, það fer kannski eftir því hvað menningarrýnirinn vill staðsetja sig; hvorthann vill taka undir með upprunalegu moddurunum og segja að moddið hafi liðið undir lok um miðjan sjöunda áratuginn eða ganga hugmyndafræðilega til liðs við nýmoddarana og samþykkja að moddið sé eilífur lífstíll sem byggist á því að taka breytingum.



Heimildaskrá:

Hebdige, Dick. (1979) Subculture. The Meaning of Style.London: Methuen & Co.

The Sharper Word – A Mod Anthology. (1999). Ed. Paolo Hewit. London: Helter Skelter Books.

Modrevival: http://www.modrevival.net/..
>> Lesa

The Great Pianists

Harold Schonberg heitinn var virtur tónlistargagnrýnandi hjá New York Times og er líklega einn afar fárra sem hafa orðið sérstaklega frægir fyrir þá iðju. Hann skrifaði einnig bækur, þ.á.m. knappa ævisögu píanistans Vladimir Horowitz og 'The Great Conductors.' Hér fjallar hann þó um athygliverðustu stök í mengi þeirra einstaklinga sem hafa leikið á píanó, og ber bókin einmitt heitið 'The Great Pianists.'

Fjallað er um viðfangsefnin í tímaröð allt frá Johann Sebastian Bach. Í umfjöllun sinni styðst Schonberg við tónverk píanóleikaranna, ef til eru, og lýsingar samtíðarmanna á leik þeirra. Og í tilviki þeirra sem lifðu á 20. öldinni er að sjálfsögðu hægt að styðjast við upptökur. Höfundinum tekst út frá þessum upplýsingum að draga fram einkenni viðfangsefna sinna á sérlega ljósan og skemmtilegan hátt. Lesandinn fær líka mjög góða tilfinningu fyrir þróun píanóleiks, hvernig viðhorfin breyttust með tímanum. Þannig þótti undirrituðum sérstaklega skemmtilegt að fræðast um þá menn sem nutu þeirrar ógæfu að vera á hátindi ferilsins þegar hin klassísku áhrif voru að fjara út og hin rómantísku að taka við. Það eru menn eins og Friedrich Kalkbrenner, Carl Czerny, Johan Hummel og fleiri. Með tímanum hafa þeir nokkurn veginn fallið í gleymsku og eru það helst kollegar þeirra, píanóleikarar, sem þekkja þá nú til dags. Talsverður hluti bókarinnar er þó helgaður þeim og, að mínu mati, færð sannfærandi rök fyrir því að tónlist þeirra sé vel hlustunarinnar virði. Hún er e.t.v. ekki eins 'djúp' og mestu meistaraverk tónbókmenntanna en það er eitthvað heillandi við þau.

Af og til er minnst á tónleikaformið sem slíkt, og vakin athygli á að það hafi ekki ætíð verið eins og við þekkjum það í dag. Til dæmis tíðkaðist það mikið að spila einstaka kafla úr sónötum, en slíkt gerist ekki í dag og væri líklega illa séð af flestum. Spuni var mun algengari fyrr á öldum en hefur nánast lagst af meðal klassískra tónlistarmanna nú. Sum verk hafa bæst við tónleikadagskrár og önnur dottið út. H-moll sónatan eftir Franz Liszt þótti allt of þung og tormelt fyrir eyru tónleikagesta áður fyrr en er nú nánast skylduverkefni fyrir alla sem vilja láta taka sig alvarlega sem píanóleikara. Á hinn bóginn spilar svo til enginn f-moll píanókonsertinn eftir Adolf von Henselt en á 19. öld var hann afar vinsæll. Það er e.t.v. ástæða til að benda á það, að berserkurinn Marc-André Hamelin hefur hljóðritað þann konsert fyrir Hyperion Records og ég get staðfest að þessi konsert er bráðskemmtilegur.

Þegar maður les bókina er augljóst að af þeim píanóleikurum sem hafa skilið eftir sig hljóðritanir er hann hrifnastur af þeim sem voru starfandi á fyrri hluta 20. aldar. Það eru menn eins og Josef Hofmann, Sergei Rachmaninov og Benno Moiseiwitsch. Sá er þetta skrifar getur a.m.k. að einhverju leyti tekið undir það enda voru upptökur þá ekki á hverju strái og ekki eins auðvelt fyrir menn að herma eftir öðrum, þ.e. án þess að sjá þá í eigin persónu. Nú til dags er komin einhvers konar gaussísk dreifing á píanóleikarana þar sem áberandi flestir hljóma nokkurn veginn eins en einhverjir utar í dreifingunni skera sig úr og hafa meiri persónuleika í leik sínum. En Schonberg bendir á að í byrjun 20. aldar voru hin hárómantísku áhrif farin að dala allverulega, svo menn geta þá rétt ímyndað sér hvernig menn hafa leikið um miðja 19. öld. Sennilega myndu margir nútímamenn klóra sér í höfðinu ef þeir fengju að heyra það. Reyndar er mjög gaman að sjá að Schonberg er laus við blinda aðdáun og gagnrýnir menn hiklaust ef hann sér ástæðu til. Sem dæmi má nefna Vladimir de Pachmann sem taldi að besta leiðin til að halda fingrunum í æfingu væri að mjólka kýr.

Ef ég neyddist til að segja eitthvað neikvætt um þessa bók yrði það að hvergi er minnst einu orði á mann sem hét György Cziffra. Hann er að vísu ekki mjög þekktur og sumir sem verða snobbi að bráð líta örlítið niður á hann vegna spilamennsku sem stundum gat orðið örlítið óöguð. En að mínu mati á hann alveg heima í hópi þeirra manna sem hér er fjallað um. Hugsanlegt er að Schonberg hafi lítið þekkt til hans, enda bjó hann lengst af í Frakklandi og spilaði langmest þar og sjadan utan Evrópu.

Hver sem hefur gaman af því að hlusta á píanóleik ætti að lesa þessa bók. Hún er tiltölulega löng, eitthvað um 500 síður minnir mig. En textinn er afar aðgengilegur og skemmtilega skrifaður svo lesandinn verður lítið var við lengdina...
>> Lesa